Η νεοκρητική διάλεκτος χρονολογικά ξεκινά κάπου στις αρχές του 14ου αιώνα. Ο χαρακτήρας της είναι μάλλον συντηρητικός με την έννοια ότι διατηρεί πολλά κλασσικά και βυζαντινά στοιχεία. Γι’ αυτό το λόγο η έρευνα και η γνώση της κρητικής διαλέκτου δίνει το κλειδί για τη λύση πολλών ετυμολογικών και άλλων γλωσσικών προβλημάτων της νεοελληνικής γλώσσας.
ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ
Τα κυριότερα συντακτικά χαρακτηριστικά της κρητικής διαλέκτου είναι:
1- “Παχιά” προφορά των ουρανικών γραμμάτων κ, γ, χ, όταν είναι προ των φωνηέντων ε και ι.
2- Σχηματισμός του μέλλοντος χρόνου με το βοηθητικό ρήμα “θέλω” π.χ. να πάω θέλω(θα πάω), να το πιεις θές(θα το πιεις), να το πει θέλει(θα το πει).
3- Τα ρήματα που στον αόριστο χρόνο αρχίζουν από ε, αυτό μετατρέπεται σε η, π.χ. ήλεγα, ήτρωγα, ήδωκα, (αντί έλεγα, …).
4- Η απαλοιφή από την τελευταία συλλαβή του ι, όταν η λέξη τονίζεται στη λήγουσα και προ αυτού υπάρχει ένα από τα γράμματα ρ, ξ, σ, ζ.ψ, π.χ. μαχαιρά (μαχαιριά), οξά (οξιά), νησά (νησιά), αψά (αψιά).
5- Στις λέξεις που λήγουν σε -ριο ή -ρια, προστίθεται το γ μεταξύ του ρ και του ι, π.χ. χωργιό, ποτήργια.
6- Αν η λέξη αρχίζει από φωνήεν, μεταξύ του άρθρου που προηγείται και της λέξης προστίθεται το γι, π.χ. η γιεδική μου, ο γιαδελφός του.
7- Η κατάληξη -ευω των ρημάτων μετατρέπεται σε -εβγω, π.χ. πιστέβγω, γυρεύβγω.
8- Όταν η λέξη “σύνορο” μπει μπροστά από επίθετο, έχει την ένοια του πρόσφατα, π.χ. συνορογεννημένος (νεογέννητος), συνοροβλοημένος (νιόπαντρος).
9- Η πρόθεση -σο ή -εσο μπροστά από ρήμα σημαίνει “εντελώς, τελείως”, π.χ. εσογέρασα (εγέρασα τελείως).
10-΄Οταν του “σας” ή του “αν” ακολουθεί ρήμα που αρχίζει από φωνήεν, προ του ρήματος προστίθεται το ε, π.χ. σας εδίνω (σας δίνω), αν επάω (αν πάω).
11- Όσων λέξεων η λήγουσα έχει πρώτο γράμμα το τ, στον πληθυντικό μετατρέπεται σε θ, π.χ. παλάθια(παλάτια), αλάθια (αλάτια).
12- Η λήγουσα των ρημάτων -σα ή -σω, μετατρέπεται σε –ξα ή -ξω, π.χ. περπάτηξα, να ρωτήξω.
13- Αν στη φράση υπάρχει ο επιθετικός προσδιορισμός το ή τα, αυτός τοποθετείται μετά το ρήμα, π.χ. ήθελες τα (τα ήθελες), χαρώ το(να το χαρώ).
14- Σε όλα τα ρήματα που έχουν τρεις συλλαβές και πάνω, προστίθεται ως κατάληξη του ρήματος το -νε. Εξαιρείται το πρώτο ενικό πρόσωπο, π.χ. ήμαστανε, τρώγομενε.
15- Όταν των άρθρων -τον, την, των-, ακολουθεί ουσιαστικό που αρχίζει από κ ή π, το ν του άρθρου χάνεται και στο ουσιαστικό ως πρώτο γράμμα προστίθεται το γ ή μ, αντίστοιχα, π.χ. τη μπέρδικα (την πέρδικα), το γκόσμο (τον κόσμο).
16- Το φωνήεν της λήγουσας όλων των ουσιαστικών μετατρέπεται σε ε, εκτός του αρσενικού γένους που μετατρέπεται σε –ες. (Αυτό γίνεται μόνο στη δυτική Κρήτη), π.χ. μηλέ (μηλιά), πλατέ (πλάτη), βαθέ (βάθος), πλατανές (πλάτανος).
Ακολουθούν, δειγματικά και μόνο, κάποιες λέξεις που χρησιμοποιούνται στην καθημερινή ζωή της Κρήτης. Η αναφορά αυτή δεν αξιώνει κάτι ιδιαίτερο παρά μόνο, να ξυπνήσει μνήμες στους παλαιότερους και να ωθήσει τους νεότερους να ασχοληθούν, να ανακαλύψουν και να γνωρίσουν καλύτερα την κρητική διάλεκτο.
